Un achegamente ao mundo dos muíños fariñeiros de Galicia
Falar de muíños fariñeiros é falar dunha das construcións populares máis emblemáticas de Galicia xa que o seu uso foi clave para o desenvolvemento da economía de subsistencia no rural desde hai moitos séculos. Ademais de moer cereais, os muíños desenvolveron unha cultura popular ao redor deles enriquecendo o noso folclore enormemente. Eran lugares de reunión de interminables xornadas e esperas, lugares de acubillo e refuxio, lugares de duro traballo, agocho para amores secretos... Non en balde o muíño era considerado unha peza crave e por iso respectado por todos os membros dunha comunidade. O muíño emprégase desde hai séculos, tanto que a súa orixe pérdese na historia da humanidade e o uso das ferramentas. En Galicia temos as primeiras manifestacións no neolítico en forma de muíños naviculares fixos e portátiles, para despois chegar o muíño circular de dúas pezas que tamén era movido a man. Este último foi o xerme dos muíños fariñeiros de auga, pois o seu funcionamento era o mesmo e só cambiaría a enerxía e a maquinaria que o movía.
En Galicia pronto entendemos que a auga era unha enerxía eficiente e sobre todo abundante todo o ano e por iso decidimos aplicala aos muíños e á moenda e máis cando se trouxo do "Novo Mundo" o gran artífice da revolución demográfica do século XVIII en Galicia: o millo, un cultivo que nesta terra dábase de marabilla e o seu crecemento rápido e escaso mantemento e de gran produtividade que mesmo permitía nalgunhas zonas realizar ata dúas colleitas ao ano. O millo permitiu superar épocas de fame, soportar enfermidades e episodios bélicos como a mesma guerra civil española. Foron varias as enerxías empregadas para a moenda, tal como o vento ou a forza das mareas, pero hoxe ímonos a centrar nos muíños de río. Construír un muíño non era sinxelo, pois non estaba ao alcance de todo o mundo. Necesitábase alguén con experiencia en mecanismos, carpinteiros, canteiros e por suposto man de obra, polo que a súa construción non era tan económica. Eran os mosteiros, castelos, pazos e grandes familias os primeiros que contaron con bos muíños, xa que o diñeiro non era un impedimento para estes. Pódense considerar os muíños privados e normalmente adoitaban ser grandes construcións de boa cantería.
Este muíño de mareas en Cambados pertencía ao cercano pazo de Fefiñáns.
Muíños do Folón
Outro tipo máis escaso é o de "tinalla" cuxa variación estaba no rodicio que eran dúas pas dentro dun pequeno cubo. Estes son abundantes no norte de Portugal e existe algún caso en Salvaterra de Miño.
Tipo "Tinalla" en Pinheiros, Portugal
Muíños das Aceñas, no Tamuxe. O Rosal
Estes normalmente eran do tipo "maquía" xa que como diciamos antes a xentes traía as súas colleitas para moelas nestes a cambio dunha parte denominada "maquía". A boa calidade da "moa" propiciaba un excelente moenda creando unha fariña moi fina e por iso a súa fama estendíase por toda a comarca e eran moitos os que camiñaban quilómetros para o seu traballo, xuntándose por decenas as persoas no lugar á espera do seu uso. Ademais moitos usuarios de muíños de herdeiros tamén debían utilizar estes en épocas de pouca auga e de moito traballo. Tanto os de dorna como os de canle eran movidos cun mecanismo composto por unha roda horizontal (rodicio) ou mesmo vertical (bruia), sendo as primeiras máis habituais. Estas podían ser de de ferro, madeira e ata de pedra, construídas con vellas moas inservibles para a moenda.
Roda vertical, "Bruia". Couso, Ponteareas
Muíño de cubo
O rodicio estaba suxeito por unha grosa viga de madeira (touzo) que enganchaba co fino "beo" e esta á súa vez coa "moa" a cal viraba sobre o "pé" para moer. Sobre ela estaba a "moega" ou "muxega" de madeira coas súas distintas partes e que servía para depositar o gran para despois vertelo sobre o ollo da "moa". Un simple dispositivo servía moitas veces para que o propio movemento da roda xerase vibración á moega e ir vertiendo automaticamente o gran A fariña caía directamente sobre o chan aínda que en moitos casos empregábase a denominada "caixa de fariña" que impedía o seu contacto co chan e unha recollida máis eficaz. Podían ser de madeira, pedra ou cemento posteriormente.
No "tremiñado" (planta do muíño) ás veces veremos preto do mecanismo unha panca de madeira (Cruceta) ou un pequeno volante de ferro. Esta servía para axustar o rodicio mediante o "erguedoiro" e o "arrieiro" debido á sempre imprecisa colocación inicial ou polo desgaste das pedras da moenda.
Existen unha infinidade máis de pezas e partes as cales tentaremos mostrar algunhas poucas nas imaxes. Aínda así, dependendo da zona e do tipo, poderían adoptar diferentes nomes.
Ademais destes existía outro tipo de muíño movido polas mareas e tamén adoitaban ser grandes e custosas construcións. Aproveitábanse zonas baixas intermareales normalmente na desembocaduras de ríos para construír unha gran presa con diversas comportas. Durante a subida da marea permanecían abertas e pechábanse coa nivel máximo. Durante a baixada do mar tan só había que abrir as comportas para que a forza da auga que debía volver ao mar fixese o traballo de mover os rodicios. Ademais dos muíños debemos mencionar o gran número de elementos patrimoniais que adoitaban estar nas proximidades: Pontes, pontellas, presas, cruceiros, lavadoiros, marcas de protección, petos...
Ata aquí estas pequenas e sinxelas recensións sobre muíños fariñeiros hidráulicos. Se queredes profundar moito máis existe unha gran cantidade e excelente bibliografía sobre o tema que vos achegarán de verdade ao mundo e á cultura xerada a través dos muíños.
O inferno
Grade de fundición nun muíño de cubo
Molinos con balsa
Marca de protección
Ponte Serrapio. Ponte de paso muiñeiro.
Unha ceña ou presa para desviar a auga ata os muíños.
O gran muíño de mareas de Muros
En primeiro plano o "pousadoiro" para apoiar os sacos
Pontella para paso aos muíños.
Muíño con peto
Pé de Moa estriada
Coa chegada da electricidade o seu uso comezou a decaer e comezaron as primeiras grandes industrias eléctricas de moenda preto de grandes núcleos urbanos que foron denominadas as "molineras". Un pouco máis tarde chegou o pequeno electrodoméstico que permitiu o abandono progresivo do traballo nos muíños.
En Galicia pronto entendemos que a auga era unha enerxía eficiente e sobre todo abundante todo o ano e por iso decidimos aplicala aos muíños e á moenda e máis cando se trouxo do "Novo Mundo" o gran artífice da revolución demográfica do século XVIII en Galicia: o millo, un cultivo que nesta terra dábase de marabilla e o seu crecemento rápido e escaso mantemento e de gran produtividade que mesmo permitía nalgunhas zonas realizar ata dúas colleitas ao ano. O millo permitiu superar épocas de fame, soportar enfermidades e episodios bélicos como a mesma guerra civil española. Foron varias as enerxías empregadas para a moenda, tal como o vento ou a forza das mareas, pero hoxe ímonos a centrar nos muíños de río. Construír un muíño non era sinxelo, pois non estaba ao alcance de todo o mundo. Necesitábase alguén con experiencia en mecanismos, carpinteiros, canteiros e por suposto man de obra, polo que a súa construción non era tan económica. Eran os mosteiros, castelos, pazos e grandes familias os primeiros que contaron con bos muíños, xa que o diñeiro non era un impedimento para estes. Pódense considerar os muíños privados e normalmente adoitaban ser grandes construcións de boa cantería.
Este muíño de mareas en Cambados pertencía ao cercano pazo de Fefiñáns.TIPOS DE MUÍÑO
Doutra banda estaban os denominados "muíños de herdeiros" que eran construídos e custeados conxuntamente por membros dunha comunidade ou parroquia e pertencían a varias familias. Un mesmo muíño podía ser usado e debía ser mantido por varias familias e os seus descendentes herdaban o dereito ao uso e ás veces contábanse por decenas os herdeiros tras varias xeracións e é por iso que o uso dalgúns muíños era continuo e mesmo pola noite. Outros eran os chamados de "maquía", cuxa construción se debía ao financiamento dunha familia ou un particular poderoso económicamente e normalmente era traballados por eles mesmos a cambio dunha parte da moenda ou o que chamaban unha " maquía".MUÍÑOS DE HERDEIROS
Os de " herdeiros" adoitaban ser construcións pequenas, normalmente dun só "rodicio" e situábanse nas ribeiras de pequenos ríos. En canto á súa tipoloxía a maioría eran dos seguintes tipos: Podíanse diferenciar na forma de tomar a auga e na forma do seu mecanismo os cales presentaban lixeiras diferenzas. En canto á captación da auga o máis popular era o "muíño de canle", os cales recollían a auga por unha estreita canle para logo caer en plano inclinado cara ao "inferno", onde estaba o "rodicio" que era movido pola forza da caída da auga. Doutra banda estaban os denominados de "cubo", os cales tiñan un gran depósito vertical circular ou cuadrangular. Estes enchían o "cubo" e por presión do peso da auga saía un bo chorro cara ao "rodicio". Adoitaban situarse en ríos de escaso caudal pois aproveitaban eficientemente a auga destes, aínda que en épocas de pouca auga tiña a desvantaxe de non poder moer continuamente. Había unha mestura de cubo e de canle e outros denominados de "balsa" que contaban cun recipiente aberto antes da caída da auga. En moitos destes casos o río era embalsado por medio dunha "ceña" para desviar a auga para as canles que fornecían aos muíños e moitas veces estes organizábanse en liña nesa canle para aproveitar ao máximo o caudal e non desperdiciar nin pinga de auga. Muíños do FolónOutro tipo máis escaso é o de "tinalla" cuxa variación estaba no rodicio que eran dúas pas dentro dun pequeno cubo. Estes son abundantes no norte de Portugal e existe algún caso en Salvaterra de Miño.
Tipo "Tinalla" en Pinheiros, PortugalMUÍÑOS DE DORNA
Os "muíños de dorna" adoitaban ser grandes, de boa cantería e de máis dun rodicio e adoitaban aproveitar a canle de grandes ríos co fin de aproveitar a auga todo o ano e por iso variaba un pouco o mecanismo. Necesitábase un bo enxeñeiro e moita man de obra, polo que a súa construción era custosa e só estaba ao alcance de familias ricas. Ademais as presas construídas ás veces sobre o río eran enormes e difíciles de construír.
Muíños das Aceñas, no Tamuxe. O RosalEstes normalmente eran do tipo "maquía" xa que como diciamos antes a xentes traía as súas colleitas para moelas nestes a cambio dunha parte denominada "maquía". A boa calidade da "moa" propiciaba un excelente moenda creando unha fariña moi fina e por iso a súa fama estendíase por toda a comarca e eran moitos os que camiñaban quilómetros para o seu traballo, xuntándose por decenas as persoas no lugar á espera do seu uso. Ademais moitos usuarios de muíños de herdeiros tamén debían utilizar estes en épocas de pouca auga e de moito traballo. Tanto os de dorna como os de canle eran movidos cun mecanismo composto por unha roda horizontal (rodicio) ou mesmo vertical (bruia), sendo as primeiras máis habituais. Estas podían ser de de ferro, madeira e ata de pedra, construídas con vellas moas inservibles para a moenda.
Roda vertical, "Bruia". Couso, Ponteareas Muíño de cuboO rodicio estaba suxeito por unha grosa viga de madeira (touzo) que enganchaba co fino "beo" e esta á súa vez coa "moa" a cal viraba sobre o "pé" para moer. Sobre ela estaba a "moega" ou "muxega" de madeira coas súas distintas partes e que servía para depositar o gran para despois vertelo sobre o ollo da "moa". Un simple dispositivo servía moitas veces para que o propio movemento da roda xerase vibración á moega e ir vertiendo automaticamente o gran A fariña caía directamente sobre o chan aínda que en moitos casos empregábase a denominada "caixa de fariña" que impedía o seu contacto co chan e unha recollida máis eficaz. Podían ser de madeira, pedra ou cemento posteriormente.
No "tremiñado" (planta do muíño) ás veces veremos preto do mecanismo unha panca de madeira (Cruceta) ou un pequeno volante de ferro. Esta servía para axustar o rodicio mediante o "erguedoiro" e o "arrieiro" debido á sempre imprecisa colocación inicial ou polo desgaste das pedras da moenda.
Existen unha infinidade máis de pezas e partes as cales tentaremos mostrar algunhas poucas nas imaxes. Aínda así, dependendo da zona e do tipo, poderían adoptar diferentes nomes.
Ademais destes existía outro tipo de muíño movido polas mareas e tamén adoitaban ser grandes e custosas construcións. Aproveitábanse zonas baixas intermareales normalmente na desembocaduras de ríos para construír unha gran presa con diversas comportas. Durante a subida da marea permanecían abertas e pechábanse coa nivel máximo. Durante a baixada do mar tan só había que abrir as comportas para que a forza da auga que debía volver ao mar fixese o traballo de mover os rodicios. Ademais dos muíños debemos mencionar o gran número de elementos patrimoniais que adoitaban estar nas proximidades: Pontes, pontellas, presas, cruceiros, lavadoiros, marcas de protección, petos...
Ata aquí estas pequenas e sinxelas recensións sobre muíños fariñeiros hidráulicos. Se queredes profundar moito máis existe unha gran cantidade e excelente bibliografía sobre o tema que vos achegarán de verdade ao mundo e á cultura xerada a través dos muíños.
Marca de protección Ponte Serrapio. Ponte de paso muiñeiro. Unha ceña ou presa para desviar a auga ata os muíños. O gran muíño de mareas de Muros En primeiro plano o "pousadoiro" para apoiar os sacos Pontella para paso aos muíños. Muíño con peto Pé de Moa estriadaCoa chegada da electricidade o seu uso comezou a decaer e comezaron as primeiras grandes industrias eléctricas de moenda preto de grandes núcleos urbanos que foron denominadas as "molineras". Un pouco máis tarde chegou o pequeno electrodoméstico que permitiu o abandono progresivo do traballo nos muíños.
Comentarios
Publicar un comentario